श्रावण महिना सुरू झाला की शिवभक्तांचा ओढा महादेवाच्या दर्शनासाठी वाढतो. विशेषतः सोमवारी महादेवाचे पूजन केल्याने विशेष पुण्य मिळते, अशी श्रद्धा आहे. महाराष्ट्र ही शिवभक्तांसाठी एक पवित्र भूमी आहे. येथे अनेक प्राचीन आणि ऐतिहासिक महत्त्वाची शिवमंदिरे आहेत, जी केवळ श्रद्धास्थान नाहीत तर सांस्कृतिक, स्थापत्य आणि धार्मिक परंपरेचे जीवंत स्मारक आहेत.
त्र्यंबकेश्वर हे भारतातील 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असून, याचे विशेष वैशिष्ट्य म्हणजे येथे शिवासोबत ब्रह्मा आणि विष्णू या त्रिमूर्तींचीही पूजा केली जाते. मंदिराचा उगमकाल 9 व्या शतकात मानला जातो. गोदावरी नदीच्या उगमाजवळ वसलेले हे मंदिर हेमाडपंथी स्थापत्यशैलीचे आहे. पेशव्यांनी 1755 मध्ये मंदिराचा जीर्णोद्धार केला होता. येथे दर 12 वर्षांनी कुंभमेळा भरतो, ज्यात लाखो भक्त सहभागी होतात.
भीमाशंकर हे देखील 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे. याचे उल्लेख स्कंदपुराणात सापडतात. मंदिराचे मूळ स्थापत्य नागर शैलीत असून आजूबाजूला सह्याद्रीचे घनदाट अरण्य आहे. पेशवा नाना फडणवीस यांनी 18 व्या शतकात मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. येथील शिवलिंग हे स्वयंभू असल्याचे मानले जाते. पर्यावरण दृष्टिकोनातूनही हे ठिकाण भीमाशंकर वनीउद्यान म्हणून प्रसिद्ध आहे.
एलोरा लेण्यांच्या शेजारी असलेले हे 12 व्या आणि अंतिम ज्योतिर्लिंग आहे. मंदिराचे पुराणकथांतील महत्त्व शिव पुराणमध्ये नमूद आहे. राणी अहिल्याबाई होळकर यांनी 18 व्या शतकात याचे पुनर्निर्माण केले. मंदिर दगडी असून, त्यावर केलेली शिल्पकला मराठा आणि दक्षिण भारतीय स्थापत्यशैलीचा उत्तम संगम दाखवते. मंदिराच्या परिसरात शांती आणि अध्यात्म यांचा संगम दिसतो.
हे प्राचीन मंदिर यादव काळात बांधले गेले असून याचे गर्भगृह जमिनीत खोल आहे. हे देखील एक ज्योतिर्लिंग आहे. संत नामदेव यांनी येथे दीर्घ काळ सेवा केली होती. मंदिराची स्थापत्यशैली हेमाडपंथी असून, येथे कोरीव काम बघायला मिळते. मंदिराभोवती दगडी भिंती व द्वार मंडप आहेत. श्रावणात येथे महादेवाची पालखी आणि विशेष अभिषेक सोहळे आयोजित केले जातात.
वैजनाथ हे मराठवाड्यातील एक प्राचीन शिवतीर्थ आहे. येथे "वैद्य" या नावाचा संदर्भ शिवाच्या आरोग्यदायी रूपाशी जोडला जातो. शिवलिंगाला प्रत्यक्ष स्पर्श करण्याची परंपरा येथे आजही चालू आहे. मंदिराचे मूळ शिल्प सातवाहन किंवा चालुक्यकालीन असल्याचे मानले जाते, तर विद्यमान मंदिराचे रूप यादव व पुढे होळकरांच्या काळात पुनर्रचनेतून विकसित झाले. महाशिवरात्रीसह श्रावण सोमवारी येथे हजारो भाविक गर्दी करतात.
सुमारे 1,060 साली शिलाहार राजांनी हे मंदिर बांधले. हे महाराष्ट्रातील एकमेव बुमिज स्थापत्यशैलीचे अद्वितीय उदाहरण आहे. मंदिर जमिनीच्या पायऱ्यांखाली उतरते, जे मंदिर रचनेत दुर्मिळ आहे. गर्भगृह व मूळ शिवलिंग आजही अस्तित्वात असून, दगडी कोरीव शिल्पांमुळे हे मंदिर एक पुरातत्त्वीय खजिना मानले जाते. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने (ASI) हे संरक्षित स्मारक घोषित केले आहे.