महाकुंभ हा हिंदू धर्माच्या पवित्र तीर्थयात्रेतील सर्वात महत्त्वाचा मेळा. उत्तर प्रदेशच्या प्रयागराज येथील पवित्र स्थानावर १३ जानेवारीपासून या सोहळ्याची शाही थाटात सुरुवात झाली आहे. जगातील सर्वात मोठ्या धार्मिक उत्सवापैकी हा एक. या महाकुंभात नागा साधू विशेष आकर्षणाचा केंद्र बनतात. कारण या साधूंच्या परंपरेत, शृंगारात आणि रहन-सहनात एक अद्भुत रहस्य आणि आध्यात्मिकता लपलेली असते.
महाकुंभाच्या दरम्यान अमृत (शाही) स्नानाच्या वेळी नागा साधूंचा शृंगार पाहणे अत्यंत रोचक असते. हा शृंगार तयार करण्याची प्रक्रिया रात्रभर सुरू होते, जेणेकरून पहाटे शाही स्नानासाठी ते पूर्णपणे तयार असतात.
राख किंवा भस्म
नागा साधूंसाठी राख हे वस्त्रासमान आहे. स्नान केल्यानंतर ते संपूर्ण शरीरावर राख लावतात. हे श्मशानातील राख पासून तयार केले जाते, पण अनेक साधू याला हवन साहित्य आणि गोबर जाळून तयार करतात. या राखेला प्रसाद म्हणून श्रद्धालूंना वितरित केले जाते. राख तयार करण्याची प्रक्रिया हवन साहित्य आणि गायच्या गोबराला भस्म करण्यावर आधारित आहे. हवन कुंडात पिंपळ, पाकड, आंबा, बेलपत्र, केळीचे पाणी इत्यादींच्या सोबत कच्च्या दुधाचा वापर केला जातो. या सामग्रींना एकत्र करून गोळे (लड्डू) तयार केले जातात. हे गोळे आगेत तपवले जाताता आणि नंतर कच्च्या दुधाने थंड केले जातात. या प्रकारे तयार झालेली राख नागा संन्यासी लोकांना प्रसाद म्हणून देतात आणि स्वतःच्या शरीरावर लावतात.
लंगोट किंवा कोपीनः
नागा साधू लंगोट किंवा कोपीन घालतात. हे त्यांच्या अनुयायांना असहजतेपासून वाचवण्यासाठी किंवा हठयोगाचे पालन करण्यासाठी घालण्यात येते. लंगोट प्राचीन काळापासून साधूंच्या वेशाचा अविभाज्य भाग राहिला आहे. त्याचे तीन तुकडे तीन तप, तीन लोक आणि तीन व्रतांचे प्रतीक असतात. हे ब्रह्मचर्याचे पालन करण्यासाठी सर्वात सहयोगी वस्त्र आहे आणि भगवान शिवाचे प्रसिद्ध रुद्रांश हनुमान जी यांच्या द्वारा धारण केलेले वस्त्र आहे. त्याचे आध्यात्मिक महत्त्व देखील मोठे आहे.
चंदन आणि हळदी
माथ्यावर चंदन, हलदीचा टीळा नागा साधूंच्या शृंगाराचा अविभाज्य भाग आहे. यांमधून ते माथ्यावर त्रिपुंड तयार करतात, छाप लावतात आणि भुजेवरही लेप लावतात. यांचे लाल-पिवळे रंग त्याग आणि तपाचे प्रतीक मानले जातात. भगवान शिवालाही चंदनाचा लेप लावला जातो.
लोह्याचा छल्ला:
नागा साधू आपल्या पायात लोह्याचे छल्ले घालतात. कधी कधी चांदीचे छल्ले देखील घालतात.
हातात कड़ा:
नागा साधूंच्या हातात कड़ा हे त्यांचे मुख्य अलंकरण आहे, हे कड़ा लोहे, पीतळ, चांदी किंवा इतर धातूपासून बनवले जातात.
अंगठी:
नागा साधू रत्नजडित अंगठ्या घालतात आणि आपल्या जटामध्ये मोत्यांनी सजवलेली सामग्री देखील लावतात.
कुंडल:
कानात कुंडल धारण करणे हे त्यांच्या शृंगाराचा एक भाग आहे. हे कुंडल चांदी किंवा इतर धातूचे बनलेले असतात.
फुलांची मण्यांची माला:
नागा साधू गंध आणि इतर फुलांच्या मण्यांच्या मालांनी त्यांच्या जटा, गळा आणि कमर सजवतात. फुलांची मण्यांची माला त्यांच्या शृंगाराचा एक महत्त्वाचा भाग असते.
जटा:
जटा बांधणे आणि ठेवणे नागा साधूंच्या शृंगाराचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे. गुंथलेली जटाएं नागा साधूंची ओळख असतात. ते त्यांना कधीही कापत नाहीत, फक्त आपल्यासमोर गुरुच्या मृत्यूसमयीच ती कापली जातात. जटांना रुद्राक्ष, रत्नजडित मण्यांची माला किंवा फुलांनी सजवले जाते. जटा थेट भगवान शिवचे प्रतीक मानली जातात. भगवान शिवांनी चंद्रदेवाला आपल्या जटेत ठेवले होते आणि गंगा अवतरणाच्या वेळी त्यांनी त्या जटांच्या माध्यमातून गंगेला रोखून तिचा वेग कमी केला होता. जेव्हा सतीच्या दाहातून शिवजी क्रोधित झाले होते, तेव्हा त्यांनी दक्ष यज्ञ नष्ट करण्यासाठी आपल्या जटेला तोडून वीरभद्राला प्रकट केले होते.
पंचकेशः
हे त्यांच्या शृंगाराचा आणि परंपरेचा भाग आहे, जो ते आपल्या सोबत ठेवतात.
काजळ किंवा सूरमा:
डोळ्यात काजल लावणे हे त्यांच्या शृंगाराचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
अर्धचंद्रः
भगवान शिवचे प्रतीक म्हणून नागा साधू डोक्यावर चांदीचा अर्धचंद्र धारण करतात.
डमरूः
डमरू देखील भगवान शिवचे प्रतीक आहे, जो ते आपल्या सोबत ठेवतात. या डमरूच्या नादातून माहेश्वर सूत्राची उत्पत्ती झाली होती, ज्याच्या आधारावर पाणिनिने व्याकरण तयार केले.
चिमटा:
नागा साधूंच्या शृंगारात सर्वात महत्त्वाचा भाग चिमटा असतो. हा चिमटा धूनी रचण्यास आणि आशीर्वाद देण्यासाठी वापरला जातो.
अस्त्र-शस्त्रः
धर्म सैनिक म्हणून ओळखले जाणारे नागा साधू आपल्या सोबत शस्त्रं देखील ठेवतात. हेही त्यांच्या शृंगाराचा एक भाग आहे. यामध्ये ते फरसा, तलवार, त्रिशूल आणि लाठीसारखी अस्त्रं सोबत ठेवतात. त्रिशूल हे भगवान शिवाचे अस्त्र आहे. फरसा देखील त्यांचे अस्त्र आहे, जो त्यांनी परशुरामाला दिला होता. तसेच, रावणाला चंद्रहास खड्ग वरदान म्हणून दिला होता. हे सर्व शस्त्र त्यांच्या प्रतीक आहेत.